1 Амдыiыныt алында, пурунiунун соонда, улуг чыштыt тpбpнде mкpс аtчы Панpгеш чуртаптыр. Азырыiан абазын пилбенча, туiуп эмискен энезин* пилбенчаттыр.
Абазынаt пирле мылтыiаш қалiан полтур. Ташталып, тепселип чуртаптыр. Пирда кижи аны пилбенчаттыр, ол да кижини таныбанчаттыр.
Кpнpн сайа аtнап-қуштап чышта чmрча. Кийиктиt себизин талап, адып чmрча. Қуштуt қаразын талап, атча. Тапқан-тутқан тpк малын садыiчыларiа теген чилеп, персалча. Қаченда киченип, аtнап-кpштап турза, чоқ полуп, турча, пайларды ларды пайладып, турча.
2 Пир шенде аtнапчmрpп, кmп небе аtнабалтыр. Турпаркелип, наныпкелтир. Кmп чоқ чииш чиибалып, узурiа чадып, mлген кижи чилеп, узубусту. Эртен-эрте усқанкелип, чpзp-қолун чpнpбалды, аtнап-қуштап парарiа чепсенеберди. Сумнечегин азынды, мылтыiажын алынды, эжиқке пазыпкелди. Эжиқти ажайын тезе ажыбалчаt эбес полтур: «По эжигимни кем пеқтепсалiан?» Тыtна ийдип, ажаберди. Ажакелгени, анчеди эжик қыстала ажылыппарды.
3 Анаt кmргени: эжиқке қына тmрт азақтыi, алты қулаш сынныi ақ чылан, алты орала чадыпсалтыр. Аны кmрген Панpгеш тыt қоруқты. Суiдаiы тал чилеп, қалтыражаберди. Шақ по темге четтире пееде пирда қоруқпады. Ол темди ол ақ чылан, чылан pнpбе қыжылаперди, кижи pнpбе эрбеқтеперди:
– Эзе, аtчы Панpгеш, мени кmрpп, қоруқпа, саiа мен чабал санап, келбедим, чақша саiышпа келдим. Чақшы сmс чооқтажарiа,* чақшы черге сени аппарарiа келдим-но. Табырақка менеt қоруқпан, пеере шықсаt, чооқтажыбалзабыс!
4 Аны уқкан Панpгеш чpрек пожынып, эминеt шыiа пасты:
– Эзен, эзен соiум ақ чылан. Мен саiа ноо кереқ полдум, ноо кереқпе келгензин? – теп, сурады.
Ақ чылан эрбеқтепшықты:
– Сен Панpгеш, улуг адыiчы, атқан оiуt черге тpшпес кижизиt. Сен маiа тыt кереқ полiан учун, сениt сооtнап келдим. Сениt полужуtды сурап келдим. Сен маiа полушсалзаt, чақшыба мен саiа тmлеп, перерим. Амды маiа арта мpнpп кmрзеt, қайде мен сени алып апарам. Анаt аара ноо поларын, позуt* кmрерзиt, ноо иштерге.
5 Парар чери чоқ, тоiра парзаt чақшы полбас. Арта келип, мpнpбpстp.
– Амде,* Панpгеш, ийги қараiыtны сыпладе мpнpбис, ажып, кmрейин, теп, санабе.* Мен айтсам анда ла кmрерзиt.
Ийги қараiын мpнкелип, чылан черинеt негилип, қосқалiан шени пилдирди. Ийги қулаiы ла сыtлажа перди. Оқча шени адылаберди, улуг салiын урунтурды. Чpгpрpп парче* теерге – азақ соқсуiу пилдирбенче. Учуқ парче теерге қанат сыiлаiы уiулбанче.
6.Ас па-кmп пе эрткен темди, чылан тоқтап, турапарды.
–Амды, Панpгеш қараiыtны ажып кmр, эбире кmрpп, таtнап кmр. Панpгеш ийги қараiын анаt ажып кmргени: қайдыi черге келгени, қайдыi черге четкени. Тpжеп, тpжpнге кирбенча, санап, саiышқаде четпен турча. Эбире қадыi тобурақтыi чалбақ чазы пpк кmрpнча.
7 Анаt уқканы: чылан pнpбе қыжылапкелип, кижи pнpбе чооқтаберди:
– Амды, улуi аtчы сен Панpгеш, шымық аразынiа кирип, чажынып қаларзыt, мылтыiыtны пелен тударзыt. Амоқ mлзе – mлчеt, қалза – қалчаt, улуг кpреш пашталар. Алты қулаш сынныi қара чыланма пистиt улуi кpреш полар. Ол улуi кpреш негип тура парза, сен кmстепкелип, пажын кmрpп, адарзыt. Чақшы кmрpп адарзыt, пашқа қайде, қайде пашқа черинге адар ползаt, атқан оiунiа ол алдырбас. Анде* сенда – чоқ, менда – чоқ поларым. Улуi кpрешти негдиребиси да перзем, ээдоқ чақшыба саiа тmлеберерим, – тедир.
8 Панpгеш шымық аразынiа кирип, чажыныбысты. Ол темде чер силгилеберди, тегри кpзpрpжеберди. Алты қулаш сынныi қара чылан оқча шени адылып, чедетpштp. Ийги сооқ небе pдpре чылыш келдилер: чылан pунpбе қызылыштылар, қорiуштуi ақсыларын адыныштылар. Ақ чылан, қара чылан ақтап кpреш шықтылар: mлзе – mлерге, қалза – қаларiа, улуг кpреш, улуi қабыш полбысты.
9 Чер негилижеперди, аiаш паштары чайқылып турдулар. Азақ алтынаt от шықча, ийги қарақтарынаt шачыi шачылтурча. Ӱш кpн, pш қара тоқтабан кpрештилер. Ӱш қонуқтуt пажында қара чылан пистиt ақ чыланыбысты черге чаба пазаберди шабып-тепсеп шықты.
Пистиt Панке қайде айтқан сmзpн санапкелип, қара чылан пажын кmстеп адыбысты. Мылтық табыжы соолап эрти, таiлар пажынаt нанқалды. Қара қанма қара чылан пышқырып, шоiрап черге чадып mлеберди. Ийги чылан кpрешкен черге қырық чылiа қыйбыранкелип, от mспеске қызыра қарым кmйpпқалып турду.
10 Улуi кpрешке, улуi қарбашқа ақ чылаtныt кpжp шыiып, кmtну қалып тpштp. Ақ пажын кmдpрpп, чылан pнpбе қыжылап турду, кижи pнpбе эрбеқтеп турду:
– Ӱзpптурiан одумну мен қабызып, кmйдpребердиt, mлчитқан позумну турiузубалдыt, кpлpк черге айландырып салдыt. Мени алыпқалiан улуi аtчы Панpгеш ам мееt черимге парып, кmреt, мееt абам-ичемниt улуi сый алып, улуi алiыш алып кmрзеt, эзе. Маiа пазоқ орта мpнpп кmрзеt, позумнуt черимге четтирип кmрейин сени.
Панpгеш аара-пеере кmрpнмеди, ақ чыланiа мpнpбpсти, ийги қараiын қайаiа парчытқанын, қайа келипчитқанын пилбенбодурiаны. Ас па, кmп пе парды. Чылан тоқтап одурду, айтты:
– Эзе, мееt тыным алiан арiыжым, қараiыtны аш кmрзеt!
Панpгеш анаt ийги қараiын аш кmргени: қаалышкелип тасқыл mскен чер полтур. Шолапкелип, суг ақкан чер полтур. Қадалкелип арыш mстpр, кmгерипкелип кmк mлеt, mзpп, кmк торчуқ кmглепчаттыр. Кmгерип турiан кmк тасқыл турчаттыр. Кmк тегри шыiара узун аiаштар mсчаттыр.
11 Ақ чылан pнpбе қыжлап шықты, кижи pнpбе эрбеқтеди:
– По кmк тасқыл мен тpгpп, mскен черим, ам аара парып, кирерибис. Анда мееt эмим қалар, мееt ада-ичемни* кmрерибис. Мееt, абам тыt чабал, қорiуштуг чылан, кенем полбассыt, эмге кирзебис, ол сол чанда чадар. Сени кmрзе, ол сооқтаныпкелип, қыжылап турар, узун тилин шыiарып, сени қабар. Сен айдарзыt:
– По ноо полчаt, по қайдыi кереқ полчаt. Мен чақшы иштегениt учун мени чиирге турабардар ба? Қайдыi черге ақкелдин, арiыш, мени? – теерзин.
– Қайдыi андыi чақшы иштегензин? – тезе. Сен шым полуп турарзыt. Анаt мен аtма эрбеқтежерим. Мениt тыным алiанынды пилибалза, ол анда уйадыппарар. Ичем меноқ ошқаш, ақ чылан. Ол чымчақ чpректиi. Сеtме писти кmрpп, тыt pргpнpппарар, усталiа кmдежек турузупсалар, писти сыйлар. Анда чыланнар, паiалар, шошқаннар толдура полар, сен пос чикшинип, чарсынма, чиирзин чиишти. Анаt араiаба сыйларлар – ижерзиt. Анаt саiа сый перерлер: азаiыtнаt пажына шыiаре кpмpш ақча pгелер – албассыt, анаt алтын ақча pгзелер – албассыtоқ. Эбире кmрpбpссеt шқапақта* қараарып, кирленпарiан аiаш айаiаш чадаар – аны сурарзыt. Ол айақта сениt чажына ырызыt, тозулбас полар. Кmр, мениt сmзpмдp алтабанче поларзыt.
12 Ээде эрбеқтежип, чооқташқанче, кmк тасқылiа шыiабердилер. Орта таiга четкенде, тебир эжик қайра ажылды, таiа киребердилер. Кmк тасқылдыt иштинде пооқ* ай шалыпчатыр. Анын иштинде алтын mрге турчаттыр. Алтын mргеге кирдилер. Оt чанында сооқ пелиг, сарыi чылан чатча. Панpгешти кmргенде, қорiуштуi ақсын адынча, узун тилин шыiарча, аны қабарiа тура парды.
– По ноо полчаt? Ноо қыйалы маiа келген? Чақшы иштиген учун мени чиирге тура пардаар ба? Чақшы иштегемге четтирипчазаар ба?
Сарыi чылан чылан pнpбе қыжылады, кижи pнpбе эрбеқтеди:
– Қайдыi андыг чақшы иштегензин?
Аны уқкан ақ чылан кижи pнpбе эрбеқтеди:
– Абоi, аба, сен қайдыi қара саiыштыi, қанныi-парылыiзыt? Қаарiанче чадыбалып, қара саiыжын қалбанче. Ол мениt тыным алiан кижи. Қара чылан мени пазаар ээди, аныt атқан оiу полбан полза. Аныt атқан оiунаt, ол кижи чииген қара чылан чабал қара қаны урулуп чадып, mлдp, мен тезе, тириг қалдым, аба! – тедир.
13 Аны уқкан сарыi чылан уйатқан оозуба, қызарыппарды. Чер алтыне асла тpжpппарбады.
– О, мениt оолумай*, по чажына ижип-чиип тозупполбас саiа небе сыйлапперейин, мееt паламныt тынын алiан кижиге. Устал кеқсинге одуруп кmрзеt, пистиt ажыбысты ишсеt, пистиt сыйбысты кmрpп кmрзеt! – теди.
Кебедеt пир кmдежек шыiара тартыбалды, усталiа ақкелип турузупсалды:
– Чиизеt, ишсеt. Пистиt сыйыбысты, кmрpп кmрзеt.
14 Панpгеш кmдешти ноо парып, анаt кmрбpскени: кmрбес – кmрзpн, уқпас – уқсун! Паiалар, келискиннер, чыланнар, шошқаннар пыжыркел, толдуре чадыпчадырлар. Аны кmрpп, қайдаiа чиирге? – қоруiуппарды. Ижип-чииптчитқан полуп, изибенге тpжpрpп тураперди. Аны кmрген ақ чылан, қарақпе чиип тураперди, сыбырапкелип эрбеқтенди:
– Ээде қылынме, арiыжым, менин, аба-ичемди тарындырба. Ээде қылынар ползаt, пирда небе албалбассыt!
Ноо иштерге? Анаt қараiын мpнкелип, пир қузураiаш pзе тартып чиипкmргени, андыi тамныi чииш полтур, қош тилин қожа асла ажырбыспан қалды! Шаiан келип, кmmленкелип чииди, чpчеле кmдежекти пожада чиибисти, аштаiан қурсақты тостурқалды.
Ӧрекен чылан pргpнpбpстp, чылан pнpбе қыжлады, кижи pнpбе чооқтады:
- Қайдыi сен керсе палазыt, пистиt чиишти чикшинменсалдыt.
Ийгинчи кmдежегин акелип, турiузаперди. Аны пазоқ чииперди, чpчеле пазоқ, чиибисти.
15 Ужpнчpзpн ақкелип турiусқаны, чpчеле пазоқ чиип шыiарды, по чажыне тосқ,ан шени пилдирди. Ээллерине* алiыш перип турду. Чыланнар чmптежиппердилер, азаiынаt пажына шыiара кpмpш ақча pгpлер:
– Пистиt сыйбысты алапер, чаiыс палабысты алқалiанде, – тедилер.
– Пай, пай, tоонаt учун ақча алчаt полiам-че? Миндиг улуг сый маiа нmmре сыйлапчазар, чақшы мениt чыланнарым? – тедир.
Анаt азаiынаt але пажынiа шыiара алтын ақча pгpбpстpлер.
– Паза пону перебердар, чақшы чыланнарым, кpмpш ақчаt албансалып, алтын ақчаны алчаt полiам ма? Албассым!
– Че, андыi полiанда, эркем, нооба чақшынды четтирчеt полiанмыс? Ноо керегин позуt кmрpп, сурап кmрзеt паза – тедир. – Сый сыйлабанче нандырып полбассыбыс! - тептилер.
–Че, мениt чақшым, силерге анда улуi полiанде, аiаш айаiаштарыtны перзаар маiа, аtчы кижиге анаt артық небе кереқ чоқ. Маiа, андыi анаt артықке турбас. Аны перзаар, алар ээдим! – тедир.
16 Аны уқкан апшақ-mрекен чыланнар: аары кmрpп – улiаштылар, пеере кmрpп – қунандылар.
– Аiаш айаiыбыс, қара чаiыс оолубустыt қыймат полiан ма? Алзаtоқ, паза оолубус, – тедилер.
Кирлиг қара аiаш айаiашты алып пердилер. Панpгеш қолунма алып тудунуп, алiыш перип турду. Қарыппарiан чыланнарбе эзен-менчи суражыбалды. Ақ чылан Панpгешти позуtуt pстpнге мpнpбpстp, ийги қулаiы ла шылап турду. Чpгpрpп парче тезе, азақ соқсуiу пилдирбенче. Учуқ парче теерге қанат сыiлажы уiулбанча. Панpгеш қайа парчытқанын пилбенча, соiан шени адылып парчаттыр.
Анаt кmрзе, улуi кpреш черинге четтилер. Мында чылан тоқтап тpштp, анаt айтты:
– По черге сени четтирипсалдым, мынаt позуtде чедиппарарзыt. Эзен-менчи суражыбалды, ақ чылан, пура ташталып, анде-мынде шабылыпқалды: келген чери пар полуп, парiан чери чоқ полупқалды.
17 Панpгеш одурупкелип, сананып шықты: «Нооiа кереқ по чабал кирлиг аiаш айаiашты алдым, ақчаны чоқ албансалдым? Қайде чылан сmзpн уiубыстым? Ол маiа ача эбес, қуда эбес. Эқ, келген ырысты пожадыбыстым, ам қайдаt, келзин маiа андыi ырыс. Абоi, қайдыi алыi полiам!» Қойдунаt* аiаш айаiын алып кmрpштpреперди. «По кирлиг айаiаш нооiа кереқ полiан? Нооiа турар небечеқ? Аны нооiа эмге апарчаt полiам?» – теп, қанықкан озуба черге таштабысты.
Айаiаш черге тpшкен, чоқ полду: чердеt шықтылар ба, тегридеt тpштpлер ба ийги солдат-шериг* алдыне тура тpштpлер:
– Ноону иштеt, ноону пыжыраt, қааныбыс-пийибис, аtчы Панpгеш?
«По қайдыг небе, по айаiаш полiан!» – теп, сананды.
– О, мениt чақшы салдаттарым, мееt позумнуt эмге алып четсаар, анаt, пашқа слердеt пирда небе кереқ чоқ, – тедир.
- Че, қайтсын, эминге чедерзин, шаiам чадып тынаныбал.
Панpгеш тынайын теп, чадыбысқаны, позуде пилбенқалды қайде тереt, узубысқаныt.
18 Қанче узуiанын пилинменча, усқаныпкелип, ийги қараiын ажып, ақтеқ полуппарды. Позунун, эминде полпартыр, аiаш краватинде* нpзpрегенде чадып узуптур: «По қайде келебергем? Пилбенчам». Аiаш айаiаш паш чанде чатчаттыр.
Эртен туркелип, аtнап-қуштап парақалды. Аtны-қушту қанче керегин адар шени – адыбалды, эминге наныпкелди. Айаiажын алыбалды, черге шелибискени: тегридеt шықтылар ба пилбен қалды, солдаттары турапердилер:
– Ноону иштеt, ноону пыжыраt, қааныбыс-пийибис, аtчы Панpгеш? Ноону ла айтсаt, аны пpдpрерге пеленбис?
– Ээде полiанда, по эмчегимнин ордунiа* алтон қатпаш, тоiузон толуқтуi, алтон айланчықтыг mрге пpдpрpпперар. Ӧргениt эбире сат* mстpрpбpппарар. Ол сатқа по чарықтын, честеги анда mссpн, парчын қушчақтар анда кmгленип турзуннар. Улуi айры аiып тpшсpн, Қызыл Қумақ кижилериt суiдаt суқсаiан, суқсузын қандыра ишсиннер. Чер pстpндеги тыt чайзан, қыс мениt, қолумде ползун. Қаан қызы, қочайын қызы полбазын, а шынық ле ишпечи, парчынды пилчитқан, парчынды иштеп тутқан кижи ползун!
– Че, чақшы, сениt санаiан саiыжынме полуппарар. Ам, тезе, чаткелип узубус, эртенге пелеt полар!
19 Панpгеш абырып чадып, тереt уйiузун узубысты. Узун тpндpк тооза узуп, эртен турупкелди: чоқ, тpжинди ба, чоқ по черде бе пилбенпарды. Алтон қатпаштыi, алтон толiайлыi, тоiузон толуқтуi mргеде чадып, узупчаттыр. Кmбpг тmжекти қол частықе чатча, қойдунда қыс палазы чатчатыр. Ӧргени эбире сат mзpп шықпартыр. Пашқа-пашқа чақкийлербе, честеқтербе азылын турчалар. Пашқа-пашқа қушчақтар кmглешчалар, пашқа-пашқа аtнар постарыныt pннерибе табыштажып турчалар, чpгpрpшчmрчалар.
Пир чанда чалбақ суг аiып тpштpр. Сарыi қумақ аразыба суi аiып тpжpбpстир. Суi чоқ чатқан кижилер тыннары киртиг ижибалтырлар. Андаiы чатқан қалықты суiба суiарыбалтыр. По улуi mргеде кmп қалық келип, чадабертир. Пашқа қаанаt келип чатчадырлар. Парчазы келип Панpгешти алiап турчалар, чақшы кmрpп, чақшы эрбеқтешкен аара.
20 Чаш алiан кижизибе, мында чатқан қалық чақшыба, pргpнpштpг чада пердилер. Ачайды-қокуйду ундудубыстылар. Ноо ла кереқ полза – пар, ноо ла чиирге саназаt – парчын пар.
Панpгеш аtнап-қуштап pргениппарiан кижи. Қайда қонуқпа чатса, аtнажын ундутпанча, эриштиг да полаберди. Эtчер аtнаt-қуштыt эдин чиирге санаберди, аtнап-қуштап чmрpп шықты. Алындаiыдаt артыiоқ тогpлpп турча. Алiан кижизи аtнап чmрpп моiабасқа, чалiанып тоқтадып полбан, турча.
Пир шенде чепсенибалып, пир недиле* поларiа аtнап-қуштап парыбысты. Оiлан чаштыi алiан кижизи, чаiысқа чадық тыш одурбан турча, пашқа-пашқа, кереқтер иштеп пpдpрpбодурча: эмин арыiлап-чылтырадып турча, то садын арыiлапча, то небе тигибодурча.
21 Пир шенде иир киреберген шенде, чақшы кеп кезип, чазансалiан кижи киире пасты mргеге.
– Эзен, эзен, мениt, қыймат келимай, слерге аалап, келебердим. Сееt апшыйыtныt ачазы поларым, улуг ачазы. Мени позуtа ал, мени қоруқпе!
– Пай, пай, таныш эбес кижибе қачанда айдыбодурiан? Ол эбире mкpс mскем течеt, абам да чоқ, ичем да чоқ теген. Қарындаш чоқ ааt, сен қайдыi кижи полчанзыt?
– О-о, ол мени уtнабас па, таныбас па, тыt, кичигеште чадыпқалiан. Мен олоқ чилеп аtнап-қуштап чатқам. Ам пайлаппардым, қочайын полпарiам. Че, кmmленген аtнажымны сениtоқ апшыйыt чилеп, ундутпанчам. Мен слерге пир небе сыйлап ақкелепердим! – теп айткелип, оt изибинеt алтын айақ алып усталiа* салып салаперди.
– Мине, кmрзеt қайдыi кереқ, қайдыi ача полтурзуt. Ӧкpс полтур-но, эt қалiанынде, қара чаiыс ачазын ундудупсалiанда.
22 Қолдаt, келип қапты, қолтуқтаt чmлеп аппарды. Устал кеқсинге одуртупкелип, аш-табақтарын арыiынын, арааiанын, қазырыбе сыйлапперип келди.
– О, чақшы, қыймат ачабыс, нооiа писке кереқ полiан сенин алтын айаiын? Аны қарчы алып, изебине суiунсал.
– Абоi, мениt қыймат келимай, слерге сыйлаiан сыйымды қарчы нооiа алайын?
– Андыi полiанда, ноо перчем полiам? – тедир.
Қочайын анаt эбире кmрбpскени: аiаш айаiаш шқапта турчаттыр.
– Қанче кmп чақшы сый! Алтын айақтан учун маiа по аiаш айаiаш перзеt чақшы полар, аiа да чақшы алынып парарым. Мен маtзайа садыiба чmрчам, миндиг айаiаш кереқ кижи черинде чииш чиибодурарга, – тедир.
– Че, андиг полiанде, қыймат ача, тарынма чабал сыйiа. Позуt сурапчатқанде, перейин, – теп, аiаш айақты алып, перди.
23 Қочайын айақты қолунiа алып, чақшы орабалды, оt изебинге салыныбысты.
– Че, ззен пол, чақшы келичегим, маiа нанар тем чедипкелди, кереқтерин иштечеt кmп, pр сыйланыбыстым мен слерде.
– Қайде, қайде чmmқ ээде маtзырабыстыt? Шаiамоқ Панpк ачықтаt нанып келер, аtма тоiажып чооқтажыбаларзар, чmmқ ээде маtзырапчаt?
– Чоқ, маiа нанарiа кереқ, тоқтарiа келишпенче. Че, эзен полар! – теп айдыбал шыiыбысты, анаt не парыбысты.
24 Аймақчы шыiбалып, парыбысқан. Улуi тогунушке апшаiы Панpгеш чедесалды. Алiан кижизи pдpреди, pргpнpпкелип, эзенештилер. Устал арiазынiа қошта одурдулар: аш табақтыt арыiын чиидилер, араiазыныt чақшызын иштилер. Аштаiан қурсақты тостурдулар, арынiан саiыш тарадылар. Ол темде алiан кижизи сурады:
– Пай, пай менин, Панpгеш позунуt ачанды қайде ундудупсалiанзыt? Чmmқ сен ундутқанзыt, менин чажырiалзыt?
– Қайдыг ачам? Қайдыг қарындажым, қайда ол? Мен пилбес қайдыi ача, қарындаш полiан?
– Че, сееt ачаt писти аймақчы полду-но олоқ, олоқ сен кирер алдынде парыбысты. Нанарiа маtзырабысты, сени да саақтабансалды, тоқтадып полбансалдым. Чpче полза, пазоқ кирерге айтты сеtме тоiажарiа.
– Кmрзеt, қайдыг айақ писке сыйлап ақкелеперди!
25 Алтын айақты алып, кmргpстp.
– Қарындаш эбес ползе, миндиг айақты кем ақкелер, кем сыйлар теп сананчаt. Сен туiан қарындажын перди маiа, ааt ордуtна ол кирлиг аiаш айақты ле сый нандырып, пердим. Ол тезе, аiа де маiат pргpнpп наныбысты.
– От*, қыйал! Аамды парчазы пай, пистиt чадыiыбыс амде ақтапкелип пожады. Қайдан пистиt қарындаш полчаt? Ол пор, чулiуш сени алындырып, пистиt ырызыбысты алып, партыр. Ам тандаiоқ кpн пис ийгеле чылаш-чылазақ чадып поларбыс. О ачыi, о ачыi, амде пис қайа поларбыс? Қайде чадарыбыс?
Аiаш айаiын учун одурупкелип, улiаберди, алiан кижизи қошта одуруп, қожа улiажаперди.
– Қалiанчы тppн кmбpг тmжеқке, кmп частықка қонубалзабыс, тандаiы кpнде қуруi чартыларiа чадып аtнанардыбысты, – тедир.
Моiапкелген Панpгеш алiан кижизибе тmжеқке чадып, узубыстылар.
26 Эртен туруп, келгеннерин – қуруi чартыларiа чадыпчалар. Ӧргениt ордунiа алтындаiыоқ эмчеги турча. Ӧрге чоiул: та тегриге шыiыппарiан, та чер алтынiа тpшпарiан. Аны кем пилер, кем уtнар.
Ноо иштерге? Ӧргенеt учун mлерге бе? Аtнап-қуштап парарiа чепсенди, мылтыiын сумкезин* азыныбалды. Кииқтиt себизин талап, адаперди, тpк малды тыt кmп табып келча. Минде садыiчы саақтап турча. Тапқан-тутқан тpк небезин теген чилеп, пастырыбалып турча. Пир шенде пазоқ қара чышқа парды. Моiап чmрpп, аtнап турча, саiыжы чабал полуп, турча, аiаш айаiын санап улiап-сыықтап чmрча.
– О, аiаш айагымды орлатпан ползам, мениt тапқан тpк небелеримни теген алыпполбастар ээди! – тедир.
Улiаiан озуба, аара пара-пара келгени: ақтапкелип, азыппарды. Қайара парарын пилинмен, аалдынаt аара параперди. Азыпар чmре-чmре келгени: ақтап келип турпарды. Нанчаt чолуt, чидирибисти. Пир кpн чmрче, ийги кpн чmрче, pжpнчp кpн парча. Чиичеt азыiы тозулпарды, аштаt аштап, сугдаt суқсап* чmрче.
27 Тmртpнче кpнде кmрзе: тереt чыштыt тpбpнде нандалыппарiан эски эмичек турча. Кmк тpдpнек тегри кmmке тартылча. Панpгеш по эмчеке тебе пазып келген темде pдpре адайақ pрpп чpгpрипкелди, тpлгpчек табыжыбалiанче чpгpрип келди, кmшке ақтаiанче pдpроқ чpгpрипкелди. Парчазы қузуруқтарын шабыштире, поiа чылантанаперип келдилер, pйчеке тебе қыырып турдулар.
Панкечеқ ақтеқ полду, pйчеке парыпкелди: эжиқ ажып, эзен перди, эркен алтан, менди* перди. Қаары апшый mрекенибе чуртапчаттырлар.
– Эзен, оiлан чаштыi кижи! Ноо писке минде қанаттыг қушта учуқ кирбенча, арсақ туйуқтыг аtда чpгpрбенча. Қайдаt келип, қайаiа парчытқан кижизиt? Эрке оiлан сен кижи, ады-тmлpн кем полiан?
– Қайдаt келгеним, кемнеt туiаным, ақтап пилбенчам. Қайаiа парчытқаным, позумде пилбенчам. По тайiада аспар чmрчам. Позума теt эр кижи тоiажыппарза, қарындаш ползун! Улуг кижилер тpшчатса – оолары полуп, поларым. Адым мееt Панкечеқ
– Мне-мне, писке андиг кижи кереқ полiан. Пис қарыппарiан кижилербис, азырабалiан пала чоқ, қоштап mскен қарындажыбыс чоқ. Пистиt палабыс, пистиt эркебис поларзыt. Писке тыt pргpнpштиг полар!
28 Апшый-қуртуй пистиt оолды азырабалдылар, чаттырып узуттылар. Адайақ, тpлгpчек, кmшкечек пары чоқ туткен маллары полтур. Пала полуп, ас па, кmп пе чатқан темде Панкечеқ аннап-қуштап парарiа саiынаберди. Пир темде аtнап парарiа сурапперди. Апшыйлар pргpнpшкелип, чmпке келдилер. Абазы, апшый айтты:
– Только палам, чаiысқа сени ыспассым, адайақпа пар. Аtар кmрчен сен тыt оiланзын, пистиt чышта азыптап парарiа pр эбес. Адайақ сени эмге алып келер.
Панкечеқ мылтыiын, сумкечегин азыныбалды, адайакты кmгдpрpбалып аtнап-қуштап чmрекелди. Кииктин себизин талап, адып чmреберди. Қуштун қаразын талап, чmрдp. Адайаiы аt-қуш табарiа полушча. Анаt учун адайаiын Панкечек парчын черде абырлап, шеберлеп чmрче.
29 Ол кpн эртеберген шенде аt-қушту қанче керегин артынар шен адыбалып, эминге тебе парып шықты. Қаморта чолiа четкен шенде, мmзpк қузуқ кmрpп чарбаныпкелип, шыiаберди. Қузуқ пажынiа четти. Эбире кmрpп таtнап тураберди. Пир чанiа тебе кmрpп, улiап сықтаперди. Одур сықтабалып, қарчы тpжpп, алдынаt аара пазып шықты.
Пара-пара келгени: қызылкелип, иир киргенде, эминге четти. Апшый-mрекен pдpре шықтылар, оолын кmрpп pргpнpшти, тmксpнpшти турчалар. Апшый адайаiын позуна* қырыбалып, сурап тураберди:
– Эзе, менин адайаiым, айдаперзеt, пистиt Панкечеқ, қайдиг кижи полтур? Қайде, абыр-аақташ чmрдаар?
Адай pнpбе қынзыды, кижи pнpбе эрбектеди:
– Тыt абырақ аtма арiыш полуп, чmрдpбpс. Мени шаппады де, теппеди де, маiа тыt абырақ полуп чmрдp. Только пирле кереқ сеткипсалдым: қачан аtнап чmрpп нанчытқанда орта чолiа четкен шенде, мmзpк қузуқтыt крес пажын шыiып одуруп, чер эбире кmрpп маттап улiап-сыықтабалды. Ноодаt аара улiады-сыықтады, нооiа кmtну кебирип турду, аны пилип полбансалдым.
30 «Ноо полiан ол? Ноонун учун улiаiан* ол? Андыiда полза, қайде де чажырып чатса алдынаt аара пилип ле алларыбыс!» – ээде санабалып, pйге кирипкелип, оолынаt сурап тураперди:
– Эзе, оолумай, чажырбан айдаберзеt, ноонуt учун сен қара чажында тmгpп чmрчаt? Ноодаt учун пееде ачылiанып улiап чmрчаt? Қайде қараiын қыза шичип* киргензин? Чоқ пис саiа чабал иштедибис па? Чақшы чорук чmркелип, нооiа улiапчаt, нооiа қунанчаt.
– Слердеt артық паза маiа ноо кереқ полiан? Нанчадып қарақтарым шымықка салыбалiам, анаt аара шичипқалiан полар. Слер маiа mкpс кижиге туiан абам-ичем ошқасаар, ноону санап, ноо кереқ полуп улiачан полiан? – тедир.
31 Ас па, кmп пе тем эрткенде – Панpгеш пазоқ аtнап парарiа санабысты, аба-ичезинеt суранаберди. Ылар айттылар:
– Ам, палам, позуtма қожа тpлгpчеқти кmгдpрбал. Ол саiа аtнарiа полужар, астырбан эмге де алып келер.
Панpгеш тоiра шық пас полду. Тpлгpчекти кmгдpрқалып, улуг чыштыt тpбpнге пара қалды. Кииқтиt себизин тала, адаберди. Қуштыt қаразын талап, mдpреперди. Кpн эртенерги темде ээлинге тебе нанып шықты. Аtныt чақшызын ақкелер шени, аtнабалды.
Рақ парды ба, чаiын парды ба: орта чолду четкенде, мmзpк кузуқа пазоқ чарбаныбысты. Шыiа-шыiа ақтап кузуқ пажынiа шыiыппарды. Чер эбире кmрpп пир чанiа ла тmбе кmрpп, анаt кpштен улiап, сықта тураперди. Ӱр одурду, тосқулiанче улiап, сықтабалып, тpжpпкелди.
32 Арiыш тpлгpчегибе алдынаt аара пазыпоқ шықтылар. Қызыл иир кирген шенде pйге келип четтилер. Аба-ичези pдpре шыiа чpгpрдилер, pргpндpлер. Апшый сеткибалды пазоқ улiаiанныt. Турпарiан Панкечеқ чииш чиибалды чадып, узуберди. Тереt уйiуiа кирибисти. Апшый кижи тpлгpчекти қыырбалып, сурап шықты:
– Айдаперзеt, тpлгpчек, қайде чmрча, сееt ээзин шапты ба, тепти ба сени? Пир, пир небе сеткидинма, чажырбан айдапер.
Тpлгpчек аt pнpбе шыtна перди, кижи pнpбе эрбеқтен турду:
– Ноо айдарiа, анаt артық қайдиг ээзи ползун? Мени шаппады, теппеди, маiа кpн тооза пирге чmрдp. Қачан эмге нанчытқанде, орта чолде мmзpк қузуқтуt пажынiа пақкелип эбире кmрpп шаiанаt улiап, сыықтады.
– Ноодаt аара ээде тыt улiап сыықтады – аны мен пилбенчам, – тедир.
– Ноо ле полчан на ол? Ноодаt учун улiапча ол. Андигде пилзе узақпа уtнап ле аларым, ачыi кpнpнде полужубызайын мен, – тедир.
33 Ас чатты ба, кmп чатты ба:, аtнап-қуштап парарiа Панкечек пазоқ сурана перди. Абазы-ичези парбасқе чmптеп чалiаныпчалар. Панкечеқ қайдаiы чmпке келердеt. Уiарiа кmmленмен турча, pйде одуруп эштенменча, мылтыiын, сумкезин алыпперди.
– Амды, палам, кmшкечекти кmгдpрpбалып парарзын. Ол саiа аtнарiа полужар, астырбаан pйге алып келзин.
Албасқа да саназе, тоiра поларiа чарабанче, кmгдpрpбалып чmре қалды. Ээдоқ он полуп тmгpлpп турча: аtныt чақшызын тала mдpрче, себизин талап атча. Қанче керегин аtны қырыбалды, чpқтенибалып, қарчы пурулуп, нанып шықты. Нанчадып олоқ қузуққа чеде тpштp. Тапқан-тутқанын черге салды, чарбаныпкелип, шыiыбызып перди, ааt сооныбе кmшкечеқ қожа чарбанып паiаберди. Қузуқ пажында шықканда, кmшкечеқ анаt мmзpк чарбаныбысты. Қайдаiа Панкечеқ кmрче, аанары кmшкечеқ кmр турча.
34 Мынаt аара раақ черде, қайда тегрибе чер қатышчатқан черде, чайзан пpдpрген mрге чажаркелип, турчаттыр: кpнче сустапчатыр, айче палтыtнап турчаттыр. Аны кmрген Панкечеқ, қарақ чажын тmгеберди, алдындаiыдаt артық сыықтаберди: «По ноо кереги полча, нооiа қарақ албан кmрча ол mргеге тебе?»
Ачыiынаt улiапча, тосқанче улiабалып қузуқтан тpжpбалып, аара парып шықты. Қызыл иир кирген шенде pйлеринге четтилер.
Апшый-қуртуй пазоқ pдpре чpгpрpп шықтылар, pрpгpнpжpп тосқунапчалар. Пазоқ абазы шичип қалiан қараiын сектипча, кmшкечеқтен сурады. Кmшкечеқ айдып турапарды:
– Ырақ черде кmрpнча, чербе тегри қатышқан черде улуг чалбақ сугдун ол чанында чайзан mрге чажарып турча. Кpн чилеп сустапча, ай шенинче палтыtнапча. Аны ла кmрpп, табыбалiан қарақ чажын тmгеперди, ачыiынаt сықтапперди. Кmшке тилибе маақтады, кижи тилибе эрбеқтеди. Аны уiуп, уiуп апшый кижи айтты:
– Вот қайдыi кереқ полтур, ол mрге аiа нооiа кереқ полуппарiан? Аны мен уtнабалайын.
35 Ас па, кmп пе чатқан темде Панкечеқтыt сурабысты:
– Қайдыi андиi саiа mрге кmргензин қузуқ пажыtнаt. Нооiа аны кmрpп улiап, сықтапчаt, қарақ чажынды урчаt?
Панкечек pр перишкел турду, кирер черин тар ээде перип, қалдылар. Анда апшыйларiа чооқтап шықты. Ужуtнаt ала, пажынiа шыiара қайде полчаныt, ноо полiаныt чооқтапперди.
– О, палам, палам, чооқ ээде алыi саiыш тутқанзыt, пистеt нооiа чажырiанзыt. Эртедеt айтқан ползан тавно* аiаш айаiын сенин қолунде полар эди. Менин ақ малым тиригде – адайаiым, тpлгpчегим, кmшкечегим – парчазын пpдpрpп салаперерлер. Ам сен ыларды парчазын кmiдpрpбалып, қапчай ла айаiажыt соонаt парар!
Панкечеқ азық албалып, адайын, тpлгpчегин, қошқачаiын кmгдpрpп, апшыйларба эзен-менчи суражбалды, mрге черинге тебе тmртеле парабердилер. Кmшкечеқ алтынаt кирибалды, тpлгpчеқ ааt соонаt, адайақ эtне соонда, Панкечеқ ылардыt соонаt. Пара қалдылар.
36 Ырақ пардылар ба, чаiын пардылар ба – улуi қара чышта шыiабердилер, ақ чалана шықтылар. Ас па, кmп па пардылар, чалбақ сугдуt қажынiа четтилер. Улуг суiдун ол чанында mрге чайзанап турча. Улуг суiдун по чанiы черде, қыр апшый кижи сmзpрбебе палық аtнапчаттыр. Панкечеқ апшый палықчыiа пазып келди, эзенежибалды:
– Эзен, эзен апшый кижи, қайде саiа палық, тmгpл турча?
– О, чақшы тmгpлче оiлум! Ээде ле қожуларiа саназаt – қожул. Чооқ қошпачан полiам.
Қачан Панкечеқ қожулуп арлажыбысқан – палық ээде тmгpлpп шықты. Ээде ле палық позу сmзpрбеге кирип турча. Палықты сmзpрбедеt тартылып ла маtнанбанчар! Чpчеге ле қайа чилеп pгепердилер, урчан чер чоқ полаперди. Садарiа да чедер, чиирге да чедер.
37 Пону кmрpп апшый кижи pргpнpппарды, тынаарiа одурубусту. Панкечеқ тезе, мылтыiын албалып аtнап парыбысты. Кас-mртеқтер адыбаларiа санабысты. Ырақ та парбан тоқтаппарды. Ақ малларыба чmптежеперди: қайде ээдерге алынаt аара, қайде апшый кижиге пилдирбен улуг суiду кежип парарiа. Қайде истирбен mргеге қошта парыбаларiа, қайде аiа кирибаларiа, аiаш айақты қолiа кийдирбаларiа.
Кmшкечеқ айтче:
– Пусть мееt қарындаштарым: адайақпа, тpлгpчек мени ол чанiа аккежипсалзыннар. Мен парчазын пpдpрерим, аiаш айақты қолiа кийдирибаларым.
– Аккешсаларбыс, кmшкечеқ-қарындаш! – тепчалар адайба тpлгpчеқ.
апшый-кижиге истирбен, қарындаш кmшкечекти адайақпа, тpлгpчеқ постарыtы одуртубалып, саiыш чарық чpзpп, кежебердилер. Панкечеқ қас, mртектербе, пазоқ палықтапердилер.
38 Ол темде тезе, pш қарындаш-малчақтар, чалбақ сугду тmгре кежип, шыiапердилер. Қайазы черде пазып пардылар, қайазы черде сmmктерибе чылышпардылар, чайзан mргеге қошта парып четтилер. Анаt кmргенери: тебир саплотқа* эбире шеденелип партыр. Устpнеt қуш учуiарiа чер чоiул, алтынаt қурт чылып кирери чоiул.
Адайақпа тpлгpчеқ тебир саплоттарын алтыба кmшкеле mтчеt қоолақ қазып салапердилер. Кmшкечеқ тезе ол қоолақпа эжик алдынча кире шабылды. Mргени кmрpп, сылiап турапарды. Анаt кmргени: пир кmшкечеқ ақтап келип, позу ушқаш*, позунiа чpнpг мында чmрче. Чажынкелип, чpгpрpп кmшкечекти қабыппарды, позу кирген қоолчақче таштынге шыiара шелбисти. Қарындаштары қадар турчаттырлар, қабалып, суга аппарып таштыбыстылар.
39 Пистиt кmшкечек тезе аара-пеере чpгpрpп, аңанчmрча, кижилер аны сыйбапчалар. Эрлиг-қаттыг алтын усталдыt арiазы черге одуруп, улуг сыйлашчалар. Алдынiа чmрген қыстарын шаiлапчалар. Ижип, чиибалдылар, алтын тmжек чадып, тереt уйiуiа кирепердилер. Пистиt кmшкечек тезе, алтон қаттыг mргени тооза чpгpрpпчmрpп, ойнапча, аiаш айақты кmрpп таппанче. Аtчезе кебеге иштиндеги кpлдp ажыiып, шаiанаt тостуруп тура парды, кpл столба* чилеп тура парды. Эмниt иштинде тубан полуп чайылыбысты.
Эрлиг-қаттыг аныда сеспен тереt узубодурар. Қосқуруптапкел кpлдp тартыныбодурлар. Анчеде кpл тозунунiа қарлыiып, усқанкелдилер:
– По ноо полчаt, кmйчабыс-но! – қыйiырчалар эрлиг-қаттыг.
Қатын усқатча, анзы тура секирди:
– Алдымiа чmргеннер, кmйчабыс, кmреберар! Қапчыiай ле, қапчыiай ле, пеере кираар, эжик ажаар, писти мынаt ашыiар! – теп, қыйiырчалар.
Қайдан-қайдаt чалчылар чpгpрpпкирдилер. Қайзы азақтаt, қайзы паштаt қабып эрлиг-қатыiды ташқара ашықтылар.
40 Ол темде кmшкечеқ частықтарды қодpрpп, кmрpбpскени: аiаш айаiаш анда чатчатыр. Тиштерибе тиштеtмалды, шыга чpгpрдp. Кижилер аара-пеере чpгpрpп, пирези де кmшкечекти элебен қалдылар. Тебир саплотке чpгpрpпкелди, кирген қоолақтан одуп шықты, аiрад* таштынде шыiасалды, пир кижи кmрбенқалды.
Ийги қаарындаш қадарып турiаннар полтурлар. Қоштап келип чалбақ суга чpгpрpш келдилер. Адайақпа, тpлгpчеқ айақтаt қарақ албанчалар, артық кmребердилер. «Кmшкечеқ айақты алыбаларза, ээзибис аны ла мақтап пақтар, пис тезе тоiра қалыбыс!» – теп сананчалар.
41 Суга четкенде, тpлгpчек айтча:
– Айақты маiа пер, кmшкечек! – тедир.
- Чоқ, пербессим, сен чmйлақчы тpлгpчексин, ээзибиске «Мен албадым!» – теп, айдарзыt.
Адайақ айтты:
– Айақты маiа пер!
– Чоқ, пербессимоқ, сен адайақ кpштpгзиt: «Айақты мен таптым! – теерзиt, – кmшкечек таппады!» – теерзиt.
– Андыi полiанде, пис сени ақкешпессибис, позуt чpзpп кешкmр!
