1. Қара Мӧке
1 Пурунда полiан полтур. Ақ Қааныt чери, ааt тpжpлген полтур Қара Мӧке – алып. Только ол атпа чmрбенча. Тоiузон қойдын терезинеt тон тиктирбалган. Тоiузон қой mдpрген – қара чосанқа қатынқаба.* Ол чазаi чmрчитқан алып. Анаt алып парыбызаберди. – Мен, – тедир, – тоiуз pйелиг қара сmт тайақтыг. Ол по ишти-чердин pстpнге тооза чmрип, по, ноо, алыптарды тооза қыр парча.
2 Эtне қалiанда, четти там чер алтынiа кирди Қара Мӧке. Тоiузон қойдыt терезиниt ыстырiан шубалыi, тоiузон қойдыt терезин шаптырбалiан қара чосанқа қатынкелиг Қара Мӧке. Ол чmрип, чердиt pстpн тооза кел, ноол чmрча – қыр чmрча. Алып, поза алып.
3 Анаt ээде чmргенеt пажында, анаt позунуt улуi чуртунiа анаt келгени: Улуi чуртунуt сыыды кичиг тынiа четпартырлар. Весь тооза қачырыбыстырлар. Анаt қачырыбысқанда: – По қайдыг қааныt тmлp пееде иштеппарды? – теп. Анаt соонаt албатқы чонны қачырыбыстырлар.
4. Анаt парiаны, четти там чер алтынiа тpжебертир. Четти там чер алтынiа тpжpп, анаt парбодурiаны, постарыныt маллары анда чmрчалар. Ноолары кmзpбе тастар, эзе, аны кmрчитқан, маллар кmзpбе. Шаiанаt келип, тоiус эжиқ турча. Қара Мӧкелер полтур: тоiус эжиқте – тоiус қарындаш. Шаiана келип, қыйiырды:
– Кpлpк ползаар – кpрежерге шыiар, – тедир, – алып ползаар – адыжарiа шыiаар!
5 Шаiана келип, пир эжиқтеt шықты – пир алып. Шаiана кел, қарбажыбызабергеннери: ол алып аара-пеере маtнанбады. Қара Мӧке весь таштады. Ӱш кmке шыiара туткел қара ташқа шапкел, тыны шықпарды.
Ийгинчи эжиқтеt – ийгинчи алыбы шықты. Ийгинчи алыбы шықканда, ийгинчи қарындажы, кpрешкен оолларыба Қара Мӧке неқ шени қара ташқа шапкелип, пажын чара шабысты.
6 Ӱжpнчp алыбы шықты, pжpнчp эжиқтеt:
– Тоқта, – тедир, – Қара Мӧке, сееt тынынiа четпенче писке, пис тоiус қарындаш сееt тынынiа четпенча қалбас.
– Посмотрим! – тедир Қара Мӧке. Ол кpрешкен, ӱш кpнге четпеди Қара Мӧке аны чалбақ ташқа шапкел, Қара Мmке кел шабызоқпер: тыны шықпарды. Тmртинче шықкан – тmртинче эжиқтеt тоже. Шаiанаt қарбажыбыза пергеннери, иза, тmртинге – чедибисти по.
– Қайде пееде полчам? – тедир, – мен по pш кpнге тmртинге четтиргем.
7 Шаiанаt mре қынаппарды. Ӱш кmке шыiаркел, алыпты шабызоқперди. Пежинче қарындажы шықты, пежинче шықты. Пежинче эжиқтеt шыiып, ээдоқ келгенде қабыжоқпардылар. Қабыжоқпарiанда:
– Мен, – тедир, – pш кpнге четтире тутпачым алыпты. Қайде пееде тутчам? – тепкел, шаiанаt келип қынапкелип, неқ шени қара ташқа шабыза пергени: сыны сайы сынман, тыны шықпарды.
Алтынчы эжиктеt шықты. Алтынчы эжиктеt эдоқ келип, pш кpнге четтирбен алыптыt пажыноқ қырды.
8 Ээде пола, тоiузунче алыпқа келди:
– Сен, Қара Мӧке, – тедир, – pргpнме, – тедир, – мен қарындаштарымiа тыныt четсалдым! – теп.
Анаt аtма қабыштылар: кичиг қарындаштарыба. Қабыжа-қабыжа келгеннери: алты кpнге четтилер. Алты кpнpн – тоiус кpнге четтилер. Тоiус кpнге четкенде, Қара Мӧке сананды: «Мен қайде пееде полчам?»
9 Қара Мӧке саiана* кел, пеленкел, четтинче кpнpнде, саiана қырге mmре тmреди. Қыр mmре қынапкел, ол қара ташқа, неқ шени, қара ташқа аккел, шапты. Ам қыйiырды Қара Мӧке:
– Алыптарыt пар ба, – тедир, – кpлpктериt пар ба? Кpрежерге шыiар!
Пир кижи шықпансалды.
10 Шықпансалiанда, тоiус уйелиг тайаiын тайанмалкел пазыбызабергени. Анаt келбодурiаны: чес сарықтыг Чес Шимелдейди, ноо-ноо алып тескере қазапсалтыр. Ийги пуду шабылча. Ийги пудунуt аразыба алыптар чmрчаттыр. Ээде кел, позуtнуt албатқы чон қачырыбыстыр – рабочийлеринге. Постарыt рабочийларын давно қачырып.
11 Анаt келгенде, ылардыt полiан полтур: Қара Мӧке* қарындаштары – қара саiаштыг.* Ол че, четти, ноо-ноо албатқы чоонны уже турiубусқан-но.
Тогус аттыt pстpнге сал қожбалып одур чmрчаттыр. Одур чmрчитқанда, ол Қара Мӧке қара саiыштыг қарындаштары, улуй, позуtуt улуг чуртун узут, парыбыстыр. Позы улуг чуртун узудубусқанда, по Қара Мӧке паркелип, қара саiыштыг Қара Мерген чайалiан полтур. Шаiана келип, соонаt кирибисти Қара Мӧке, тоiус уйелиг тайақты тайанмалiанда, атпа теt парча.
12 Анаt аны чедип, ийги қарындаш кpрешкеннер чолда. Кpрежиптер*: «Алты кpнге четим», – теп санаiаны Қара Мӧке, – алтон чылiа четтир. Алтон чылiа четпарiанда, mmре кmдpркел шапчын кpжp шыiыбысты.
13 По тегри тpбp тырлада, чер қаарызы соолады. Ийги ат кел четти тpштp. Ийги аттыt pстpнге қыс паллары мpнсалтыр. Анаt кmрзе, анзы Ақ Қааныt ийги қыс тpiтыр. Пирси – четпес тиллиг Чедим Сатчақ, пирси – қаппас тиллиг Қара Сатчақ. Аттаt тpшкелип, Қара Мӧкени кедере кел шелдилер.
14 Ол алыпты қапқанчы ла полдулар, тыннарыt чедибистилер. Анаt сурады:
– Маiа полушчытқан қайдыг қаанаt палазызар? – теп сураiаны.
– Хы – тедир, – Ақ Қаан, қарындажыt оtнанбанчаt ма? Ақ Қааныt қарындажыныt палаларыбыс, – тедир. – Мен, – тедир. – пир чус пир тас туiлаiалыг полтур.
Пирси:
– Тоiузон пир тас туглаiалыi – Қаппас тиллиг мен Қара Сатчақым, – тедир.
15 Пирси айтча:
– Четпес тиллиг Чедим Сатчақ. – Че, сеt нан, – тедир, – эмге, уже эстирибистирзин, чmрдpt сен.
Анаt на ийги қыс қарындаш чmркелип, ийги қыс қарындаш, по қайдыi черди ноо полчитқаны весь тооза.
16 Эмге келип, анаt одурчитқаннары: ат ашчын сыtныt тискинеt сmртегенче ақ ой ат кел, четти. Кmзнеке келип, тизебе туркелип, ийги қарааныt чажы оорулча:
– Эм кpлpгpм, – тедир, – пашқа қаанаt келип, қабыжыптар, – тедир, – улуг чурту узуда этчар, – тедир. – Кичиг чурту кичигеди этчалар. Чақшылап, пар полужаберар, – тедир.
17 Ийги қараанын чажы ол ақ ой аттыt иза, тискен черди тебинсалiан. Тизеги турбоқча иза, туруп чалiанча. Ийги қаан қыс айттылар:
– Писке, ноо, парарiа кереқ, полужарiа.
Анаt парыптар, анаt парып, полужуптар. Ээде келгеннер че эмге. Мынаt аара Ақ Қаан чатқан полтур. Ақ Қааныt черинде по тегрибе қабышпарiан тыт турча. Ол тытқа қат пазылкел чапсырсалтыр*: «Если б қарындаштарым мени сананзаар, мееt чолум чолалар, теп. Мееt ижим иштилар».
Анаt эмге келзелер, по Қара Мӧкенеt ноодаt алты чашты эртпес алты чаштыi Қара Торiу туiан полтур. Ол Қара Торiуна нооба аппарыстылар – салiынма, анаt тиг черге. По минде pш кpн тудуштур, тудулуп қап, парыпстар ба?
18 Пылар қамчыба алыптары, анаt парчитқан анаt кmрзелер: Чес Шимелдейди тескире қазапсалтырлар. Путтары шабылчаттыр, а пут аразыба чол полтур.
Пара-пара келгеннери: Қара Қааныt черинге четтирлер. Ол Қара Қанныt сынiа четкенде, ат ашчын азақ пелге четкенде: тpпледе кел қаiын, тpпледи кел силгиндилер. Пирси полбалды: ноо, пир чpс пир тас туiлалыi қызы сарыi тон кессаллды, тос азықтыг. Пирси полбалды, ноо, андиг простой ноо* полбалды.
19 Улуг тураiа тpштилер. Улуг тураiа тpшкенде, қыйiырды.
Анаt киргени, қырық қатпашқа, алыптар минде одурчалар. Алыптар одурчалар, айтчалар:
– Должны, – тешчалар, – кpнp чарықтыt чус пир тас туглаiалыг Қара Сатчақ келер. Пир қаарындажы, тоiузон пир патлоқ* Чедим Сатчақ келер, теп. Пыларды қадарчабыс! – тешчалар.
Анаt кириптер*. Қырық қатпашқа анаt киргеннери, Қара қочайин сунунсал одурчатса. Қырық қатпаштыt кирип ле келип, пир чус пир туглаiалыг Қара Сатчақ саiана алыпта қапкел педискеннер: истенени* тооза чара шаппарды.
20 Алып қарбашчыt чазы кел сықтылар*, саiана кел эстенкел, қабыжыза пергеннери, иза, pш кpнге четтилер. По Қара Сатчақ айтча:
– Мен алыпты не том pш кpнге, ийги кpнге тутпанчам.
Шаганоқ ол пеленкел, mре кpре кpрнебиса саiанан келип, ноолубуза пергени, алыпта кем шелди. По кpнpн чарықтаt алыптары эзе, шықчалар кmрерге.
– Айт ноолза – полузоқ*перер кереқ, – тепчар, – кpнpн чарық алыптарынiа полужеберерге, – теп, шықчалар.
Қара тубан аразыtнаt Қара Сатчақ сыiа чpгpрдp:
– Пазаларыt пар ба? – тедир. Пазалары: Қара Мӧкенеt оiлу полтур. Қара Мӧкенеt оiлу шықты.
21 Шаiанаt кел қабыжыбызабергени, алып қабышчыt ақ чазыiа шықкелип, шаiанан қарбашпардылар. Ам по Қара Сатчақ сананча: «Мен»* – тедир. Анаt маттап кmргени: тогузон пир туiлалыг қыс қаарындажы пазоқ алыппа қабышпартыр.
Қабышпарып, mқпеленпарып, қыр mре қынапкелип, шаiана кел қара тасқа шелибизеберди. Пир чpс пис тас туглалыi қыс қарындыба*, анаt маттап тубан аразыtнаt кmргени: Қыс қарындажын алып тооза қап, тpзеге кmбтpзебертир.
22 Қыс қарындажын алкел шелипкел, иза, алыпта кел қабызыбаберди:
– Адыt адана пер, – тедир. – Кара Сатчақ* айтча:
– Адыt аданманча, тиге черге парба! – тедир.
– Қара Қаанын, – тедир, – Қара Мӧке поларым,* – тедир. – Қара Қааныt оiлу – Қара Мӧке.
- Че, Қара Мӧке, – тедир, – тиге черге парзаt, айаtынбан тpшпар, – тедир.
Шаiана қырлапкелип, қыраt mmре қырады, қыр тmбере тpзеди, тpшти. Улуг қара ташчақ чатчыiан черге шаiана кел кmдуркел, шабызабергени: эди-чаны сынман, тыны шықпарды.
23 Тыны шықпарiанда, шыiа чpгpрди:
– Тубан аразынаt алып қарбашчын ақ чазыдыt – пазаларын пар ба? – теп. Пазалары, паза кижи шықпансалды. Анаt на по чер pстpнеt алыптары, кpнp чарық алыптары, тооза келип қыйiырдылар. Пир алып келди:
– Пис, – тедир. – Қара Сатчақты айтча – ийги пажыбыс қошқан! – тедир. – Ийги пажыбыс қошқан, келерим, – тедир, – саiа.
Тоiузон пир тас туiлалыг қарындажыtаt пирси келдоқ:
– Пис сееtме ийги пажыбысты қудай абычақ қошсалiан, – тедир.
– Че, келлаар! – теп, пылар ийгеле аттарын қачырыбыстылар.
24 Улуг чуртарынiа чедип, келзелер, эзе, парарiа эрбеқтеш ээде полiанча, ат ашчаt азақ пелдеt ийги ат кире чpгpрдp. Сында кел қыйiырдылар:
– Алып ползар, – тедир, – адыжарiа. Алып ползар, кpрежерге!
Анаt кmрзе, по Қара Қааныt паллары полiан полтур. Ылар келтирлер. Нpба Қара Мӧкенеt Ақ Қааныt черинде, анаt қабыш полысты.
25 Қабыжа-қабыжа келгеннери: қыс паллары, қыс паллары есть. Мында ноолары, сватать эткен алыптар тоже қадарчаар. Пир чpс (пис) пир тас туiлалыi пирле ноозын тас туiлаiазын ажыбысқаны, иза, ол алып кmй шықпарды:
- Нpбе, андиг кереқ полiан! – тедир.
Анаt маттап кmргени: тоiузон пир туiлаiалыi қызы алыбоқ қолунiа кирпартыр. Анаt маттап кmргени: алыпты ийди шажып, қыр тmбере қырапча. Қыр тmбере тmреп, алыпта кел шаптоқ, пазазы кел, қаппарча. Анаt:
– Қара Қааныt Қара Мӧкенеt ооллары кел mсбал, ылар келгеннерде, най mmре пақтанмалар! – тедир, – ол Қара Қаанын Қара Мӧкенеt ооллары.
– Пистиt еще пар! – тедир.
26 Тоiузон пис туiлаiалыг келчитқаннарда, ийги туiлаiазын ажыбызабергени: по чердеt pстp кmйуп, келполбан, анда кmйчалар.* Ээде полуп, ам алыптарды қырыбыстылар.
Анаt маттап кmргеннери: улуi чонну қачырыбызоқ пертирлер – албатқы чонну. Ээде пол, тоқтап, анаt кmргеннери: алыптар по четти там чер алтынiа по малларын кmзpбе, весь тооза* қачырыбырстылар. Анаt суtна, суtна келгеннери: Қара Мӧке парча, ачалары.
– Сен қайа парчаt, нан!
– Мен нанмассым, – тедир, – тоiус уйелиг қара сmт тайақпа пыларды пирдиt шапсам.
- Нан, нан! – тештилер ийги қыс қарындаш.
27 Анаt четти там чер алтына анаt тpшкеннери, парiаннары қара саiыштыi Қара Қаан Мергенин қолунiа қаппартыр. Ол шенде малларын қачырыбыстыр.
Қачырыбызабергенде, ат ашчын апсақ пелдин шықкел қыйгырдылар:
– Алып полза, адыжарiа, кpлpк полза, кpрежерге шыiар! – теп.
О-о, шықтылар. Шыiып, анаt кел кpрешпардылар. Қара Мӧке ол шенде, малларын тастарды айткел, малларды қачырарiа. Ылар малларды қачырыбыстылар. Қачырыбызабергенде, пылар кpрешлечалар. Анаt кmргени: Пир чpс пир тас туiлалыi, пир алып шықты – пир эжиктин. Кижи чpннpг шықпарiан, алып шықты. Ааt қолунiа кел қабысты.
28 Ааt қолунiа кел қапқанда, Қара Сатчақ кmtнp қалбас позу, кmtнp қалыбызаперди.
– Поt қолуtнаt неужели парыбызарым, – теп. – Поt қолуtннаt неужели парыбызарым! – теп сананiанда, говорит: (–Эй, мен аны пропустила). Пайа аны пылар аккелгеннер-но Қара Торiунны. Алты частыi эртпес Қара Торiуны - сарыi пичик қат пассалiан ол тытқа. Анаt маттап кmргеннери: қырық педир азынсалтыр, суi ташча талайдыt. По пирси аiа келди:
– Педирлериt тоста! – тедир, – сен алып тmлp, – тедир.
– Мени mдpрpбезерлер, – тедир. – Сузуtны қайа иштедиt, – тепкелип, – Не, мен ээди қыйалапчар, – тедир, – Мен сузумны шыiарбанчам, – тедир. – «Ноо, сузуtны қайа иштепсалдыt?» – теп, – по Қара Қаан мени чиппарачmр, – тедир. – Ам мени қырық педир асынмал, суi таштырча, – тедир.
29 Қырық педир аtдара шабысты. Қырық педир аtдар шапкелип, по тоiузон пир тас туiлалыi:
– Қапчый, – тедир, – пистиt черге, – тедир, – алты чаштыi эртпес Қара Торiу печебисти апарсал кел, – тедир.
Ээде ле полiанда, ныбыртқа шени оt пурнунiа ноолбалды, алыптыt ады қуйубуста. Парып аккелсал: «Алыптыt ады келбес пе?» Ай соқур ат – тоiузон пир тас туiлалыiдыt. Ай соқур ат келе:
– Қайдыi кижи парча, қайдыi эм кpлpгpм эртча, – теп, – тубаңны азыра анаt маттап кmргени: тоiузон пир тас туiлалыi поt эм кpлpги: алыпта ас қабып, қара черде кmп қарбаабертир.
30 Тигиге анаt парiаны: пир чpс пис тас туiлалыi Қаара Сатчақка анаt парiаны: алыппа алып қабыш парабертир. Ай кулаiынiа кел сыбрады:
– Мееt эм кpлpгpм ат паштыt ажарiа этче! – тедир.
По ай соқур ат тpпледе кел қабынды, тpпледе кел силгинди. Позуtнуt эм кpлpгpн нооба mтpртpрерге пербенча. Алыпты позуtнуt ноозын чара алча эм кpлpгpн, тоiузон пир туiлалыi қысты. Позу қарбазаберди, ай соқур ат.
Ай соқур ат қарбажбодурiанда, аттыt ноо кpжу. Анаt маттап кmргени, қара тубаңны pбpрpп: пир чус пир тас туiлаiалыi Қара Сатчақ келче. Қара Сатчақ келип, пону кел, чара тарты, По алыпты кел қабызапарды, по алыпты pрге тутпады Қара Сатчақ. Шаiана mmре кmдpркелип pш кmке, шаiана қара тасқа шабызабергени, иза: сыны-сайы сынман, тыны шықпарды.
Қара тубанны арлапкел, анаt ай соқур ат, анаt шықканы, позуtнун қызынiа – эм кpлpгpнге, pшкpркелип анда тын алынды. Анаt ээде келиптер. А постарыныt жениктери андоқ. Малосильныйлер* алыптар полпартыр. Ына қайде полужбалзыннар? Алыпты чарта полбанчалар, чара полужарiы даiы.
Анаt ээде пайлап-чуртап чатқалдылар.
